10.9.11

Το χάρισμα του αναστοχασμού



Στη μνήμη του Λεωνίδα Κύρκου, που πέθανε στις 28 Αυγούστου 2011. Για να θυμόμαστε τι πραγματικά έχουμε ανάγκη, σήμερα, αύριο, για πάντα…


Το χάρισμα του αναστοχασμού
Στάθης N. Kαλύβας*


Αντίθετα από αρκετούς πολιτικούς, ο Λεωνίδας Κύρκος αξίζει τις νεκρολογίες που γράφτηκαν για να τον τιμήσουν. Ορθά τονίζονται η αίσθηση της ευθύνης που τον διέκρινε, η διαλλακτικότητα και η μετριοπάθεια με την οποία πολιτεύτηκε και η δηλωμένη αντίθεσή του στην καταστροφική λογική της μετωπικής αντιπαράθεσης, όχι μόνο γιατί παραμένουν αγαθά εν ανεπαρκεία, αλλά και γιατί απετέλεσαν για τον ίδιο μια δύσκολη κατάκτηση, καρπό επίπονης και μακρόχρονης πορείας. Αντίθετα από πολλούς, που προσκολλώνται σε έναν ψευδεπίγραφα νεανικό ρομαντισμό, ο Κύρκος απέδειξε πως είχε ένα σπάνιο χάρισμα: την ικανότητα να αντικρίζει το παρελθόν του κριτικά και να εξελίσσεται, κάτι άλλωστε που δεν του συγχώρησαν ποτέ πολλοί σύντροφοί του, για τους οποίους η λέξη «αναθεώρηση» αποτελεί ύβρη.
Οπως ίσως και άλλοι, η πρώτη έντονη ανάμνησή μου του Κύρκου είναι η προεκλογική του ομιλία το 1981. Ηταν μια απολαυστική επίδειξη ρητορικής, παράδειγμα αυτού που ο ίδιος ονόμαζε «ακτινοβολία». Αναπόφευκτα, είχε το στοιχείο της υπερβολής, πράγμα που επέτρεψε στον Χάρρυ Κλυνν να τον διακωμωδήσει έξυπνα. Είχε όμως μια βαθύτερη ουσία, γιατί ξέφευγε από την ξύλινη γλώσσα των πολιτικών και δεν απευθυνόταν μόνο στον παραταγμένο στρατό των κομματικών οπαδών της πλατείας, όπως έκαναν οι υπόλοιποι πολιτικοί, αλλά επιχειρούσε να επικοινωνήσει με την κοινωνία.
Δεκαπέντε περίπου χρόνια αργότερα, ανακάλυψα έναν διαφορετικό Λεωνίδα Κύρκο. Στο πλαίσιο της ερευνητικής μου ενασχόλησης με την ιστορία του Εμφυλίου, διάβασα την έξοχη «Προσωπική Μαρτυρία» του Αναστάση Πεπονή (την οποία και συνιστώ ανεπιφύλακτα). Ο μετέπειτα υπουργός του ΠΑΣΟΚ υπήρξε στα νιάτα του μέλος του ΕΣΑΣ (Εθνικός Σύνδεσμος Ανώτατων Σχολών), μιας μικρής αντιστασιακής οργάνωσης του λεγόμενου αστικού χώρου που συγκέντρωσε στις γραμμές του πολλά νεαρά «φωτισμένα» μυαλά της Αθήνας και που γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο βρέθηκε στο στόχαστρο του ΕΑΜ (στον ΕΣΑΣ ήταν και ο Κίτσος Μαλτέζος που δολοφονήθηκε από το ΕΑΜ). Δεν κατέληγαν, βλέπετε, όλα τα «φωτισμένα» μυαλά στο ΚΚΕ, όπως ισχυρίζονται διάφοροι ανιστόρητοι σήμερα… Ο Πεπονής περιγράφει γλαφυρά τις ζοφερές εκείνες μέρες του ’44 όταν η Αντίσταση μετουσιώθηκε σε έναν αδίστακτο εμφύλιο σπαραγμό, προσφέροντας ένα σύντομο, αλλά περιεκτικό πορτρέτο του Κύρκου που γνώρισε ως εκπρόσωπο της ΕΠΟΝ τις παραμονές της απελευθέρωσης. Από τις αναμνήσεις του Πεπονή ξεπροβάλλει ένας σκληρός και αλαζόνας νεαρός επαναστάτης που επεδίωκε την πολιτική επιβολή και περιφρονούσε όσους παρέμεναν εκτός ΕΑΜ. Κλείνοντας το βιβλίο αναρωτιόμουν αν ο νεαρός Κύρκος ήταν πράγματι το ίδιο πρόσωπο με τον ώριμο, μειλίχιο Κύρκο.
Την απάντηση στο ερώτημά μου αυτό, την έδωσε ο ίδιος στις 3 Δεκεμβρίου του 2006, σε μια συνέντευξη που παραχώρησε στην «Καθημερινή», αρθρώνοντας έναν γενναίο και καθαρό λόγο για τη δεκαετία του ’40, εντελώς απαλλαγμένο από τη μυωπία και τους άθλιους συμψηφισμούς των περισσότερων διανοούμενων της Αριστεράς. Τι είπε ο Κύρκος; Πώς όταν ήταν νέος και εντάχθηκε στις γραμμές του Κομμουνιστικού Κόμματος δεν διέθετε την κριτική διάθεση που απέκτησε εκ των υστέρων (καθώς οι νέοι, λόγω ιδιοσυγκρασίας, εύκολα παραδίδονται στους εντυπωσιασμούς). Πώς για τον λόγο αυτό, και ενώ κάποια στιγμή κατάλαβε τι σήμαινε πραγματικά η συμπεριφορά του Ζαχαριάδη, έκλεισε τα μάτια, πράγμα για το οποίο εξακολουθούσε να αισθάνεται υπεύθυνος, παρά το γεγονός πως τότε δεν είχε καμιά σημαντική επιρροή. Πώς δεν είχε το κουράγιο να δει κατάματα ανθρώπους που στα μάτια του παρουσιάζονταν γιγάντιοι, ενώ δεν ήταν τίποτα άλλο παρά «περιτρίμματα». Πώς τον έπιανε τρόμος όταν σκεφτόταν πως αν νικούσε τότε η επανάσταση του ΚΚΕ, θα είχαμε πρωθυπουργό τον Μάρκο, «έναν γελοίο άνθρωπο» («τον είδα από κοντά και κατάλαβα τι γελοίος άνθρωπος ήταν»), υπουργό Οικονομικών τον Μπαρτζώτα, υπουργό της Παιδείας τον Στρίγγο και υπουργό Εσωτερικών «τον άλλον, τον ανεκδιήγητο άνθρωπο που ήρθε από την Κρήτη, τον Βλαντά, ο οποίος ήταν για την εποχή εκείνη ένας ήρωας για τη νεολαία». Πως όλοι αυτοί ήταν άνθρωποι γελοίοι, χωρίς καμιά παιδεία για να παίξουν έναν ουσιαστικό ρόλο, σαν αυτόν που φιλοδοξούσαν να παίξουν. Με λίγα λόγια, ο Κύρκος, ένας θανατοποινίτης του Εμφυλίου, δεν δίστασε να δει την αλήθεια κατάματα και να πει τα πράγματα με το όνομά τους.
Τα ίδια, πάνω κάτω, μου είπε και προσωπικά στην εκδήλωση για τη μνήμη του Γρηγόρη Φαράκου όπου έδωσε το «παρών» παρά την κακή κατάσταση της υγείας του. Με ενθάρρυνε μάλιστα να συνεχίσω την έρευνά μου για τον Εμφύλιο, γνωρίζοντας πολύ καλά πως είχα βρεθεί στο στόχαστρο των «προοδευτικών» ιστοριογραφούντων, με μια κατηγορία που ο ίδιος είχε βιώσει στο πετσί του: της «αναθεώρησης». Αυτή, λοιπόν, θεωρώ ως τη σημαντικότερη παρακαταθήκη του Λεωνίδα Κύρκου: την ικανότητα να αναστοχαζόμαστε κριτικά το παρελθόν μας, αποφεύγοντας τη ναρκισσιστική ροπή που μας σπρώχνει προς την αντίθετη κατεύθυνση. Και αυτό είναι ένα χάρισμα που έχουμε ανάγκη ως κοινωνία σήμερα περισσότερο από ποτέ.

* Ο κ. Στάθης Ν. Καλύβας είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Yale.

Πηγή: εφημερίδα «Η Καθημερινή», 4 Σεπτεμβρίου 2011

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου